Margaretha Wijts leefde rond de eeuwwisseling van de 16e naar de 17e eeuw in De Nederlanden en Engeland. Haar receptenboek is bewaard gebleven in het Utrechts Archief. Er staan opvallend veel recepten tegen nierstenen in. Het recept dat hier wordt besproken, is een behandeling tegen nierstenen en -gruis. Het bestaat voor een deel uit een likkepot: een mengsel van kruiden met in dit geval honing.
Nettie Stoppelenburg en Maaike van Kregten
Tijdschrift voor Fytotherapie 2022 nr. 3.
Het recept komt uit een aantekeningenboek van Margaretha Wijts († Londen, 1615) [1]. Ze was een dochter van Jan Wijts (1528-1580) en van Margareta van Lichtevelde († 1591)*. Haar vader was heer van Bourcharderie en burgemeester van Brugge. Haar moeder hertrouwde in 1582 met Adolf van Meetkerken: een Vlaams politicus, diplomaat en schrijver (1528-1591). Margaretha hertrouwde zelf rond 1606 in Londen met Adrian à Saravia. Hij was theoloog en predikant en verbleef zowel in De Nederlanden als in Londen. In 1614, na het overlijden van haar man, trouwde Margaretha in Londen met Robert Hill, de rector van Sint-Bartholomeus. De familie woonde in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden en Engeland [2,3].
Het boekje is dan ook geschreven in het Frans, Nederlands en Engels. Er staan culinaire recepten in, maar ook veel medicinale en andere huishoudelijke zaken. In de binnenomslagen staan krabbels en tekeningetjes van een man met een puntbaardje, muts met pluim en de typerende kraag uit die tijd.
Margaretha Wijts heeft tien recepten tegen nierstenen opgeschreven; zes daarvan zijn uitwendige toepassingen tegen pijn. Zeven recepten bevatten peterselie, twee Cassia en twee anijszaad. Het is opvallend hoeveel recepten tegen nierstenen ze had – dit doet vermoeden dat zij of een familielid hieraan leed.
Om het recept te kunnen duiden, is het kruidenboek van Dodonaeus (1517-1585) geraadpleegd en is PubMed afgezocht op botanische naam en trefwoorden zoals diuretic, antitilithic, (nephro)lithiasis, kidney stones,antispasmodic en daarvan afgeleide termen. De gevonden resultaten worden vermeld in de tabel.
Honing is de ‘spoonfull of sugar, that makes the medicine go down’ en het ingrediënt dat het recept een likkepot maakt. Rode steenbreek (Filipendula vulgaris Moench) wordt tegenwoordig knolspirea genoemd en staat op de rode lijst van bedreigde planten. Dodonaeus schrijft dat er veel planten zijn met de naam steenbreek, omdat ze (nier)stenen breken. De wortel in wijn of water beschrijft hij als urinedrijvend, steenbrekend en het drijft het graveel (gruis) af [4,5].
Over anijszaad (Pimpinella anisum L.) schrijft hij: “Tsaet van Anijs doet water ende den steen rijsen“. Daarnaast beschrijft hij een spasmolytische werking. Peterseliezaad (Petroselinum crispum (Mill.) Fuss) beschouwt hij als zeer goed en krachtiger dan de wortel. Daarover schrijft hij: “Die wortelen van dese Peterselie in water ghesoden ende ghedroncken openen die verstoptheyt (…) van den nieren (…) ende doen die urine lossen ende den steen ende dat graveel rijsen ende afgaen.” [4,5]. Salie (Salvia officinalisL.) in water of wijn getrokken en gedronken “doet die urine lossen ende dat graveel rijsen”’ [4,5]. Indische goudenregen (Cassia fistula L.)ofwel “Cassie es goet voor die lendenen ende nieren/ sy doet dat graveel lossen ende rijsen/ ende preserveert voor den steen” schrijft Dodonaeus [4]. En vervolgens: “Dat binnenste swert merch van Cassie fistule es een goede lichte bequaeme medecijne die sonder eenighe sorghe mach ghegeven worden alle weecke onstercke menschen enden den bevruchten vrouwen.” [4].
Dit recept bevat dus een mengsel van pijnstillende, krampwerende, vochtafdrijvende en preventief werkende ingrediënten. De hedendaagse behandeling van nierstenen bestaat in eerste instantie uit pijnstilling en een spasmolyticum om de niersteen makkelijker af te voeren. Diuretica of extra vochtinname worden niet (meer) geadviseerd [6].
De eerste vier planten worden tot poeder vermalen, door de honing geroerd en blijven daar in zitten, waarvan men een beetje neemt: een likkepot. Daarnaast neemt men een ons van het vers getrokken binnenste zwarte merg [4] van Cassia; we mogen aannemen dat het om een waterextract gaat, ook aangezien verdere aanwijzingen ontbreken, terwijl die in het recept vrij precies zijn.
Het moet elke maand bij afnemende maan worden ingenomen. De eerste dag de Cassia, de volgende drie dagen het honingmengsel. Een eventuele invloed van de maan in het midden latend: mensen hadden nog geen zakagenda’s. Dit ezelsbruggetje (?) zou er mogelijk voor kunnen zorgen dat het middel met regelmaat wordt ingenomen, waaruit men zou kunnen afleiden dat het ter onderhoud en/of preventief werd gebruikt. En jonkvrouwe en weduwe van Gillis Hooftman zag dat het goed was.
* De geïnteresseerde lezer kan alle genoemde personen vinden op internet.
Auteursgegevens
Drs. P.M. (Nettie) Stoppelenburg is cultuurhistorica en werkzaam als medewerker educatie en dienstverlening bij Het Utrechts Archief.
Drs. M.E. (Maaike) van Kregten studeerde Taal- en Cultuur Studies (-LAS) in Utrecht, fytotherapie bij HerbaSanitas en is werkzaam bij dit tijdschrift. Reacties naar: m.vankregten@yahoo.com
Referenties
1. Het Utrechts Archief, toegang 1001 Huis Amerongen, Inventarisnr. 4104 Aantekenboekje van Margareta Wijts. In te zien via: hetutrechtsarchief.nl/collectie/609C5B9D74A94642E0534701000A17FD
2. Het Utrechts Archief, toegang 1001 Huis Amerongen, Inventarisnr. 2.2 familie Wijts.
3. Barnouw A. Huishouden. Deftige dames, sterke vrouwen. deftigedames.nl/onderwerpen/huisvrouw/huishouden. Geraadpleegd: 03-06-2022.
4. Dodonaeus R. Cruijdeboeck. Antwerpen: Jan van der Loe; 1554. In te zien via: leesmaar.nl.
5. Dodonaeus R. Cruydt-boeck. Antwerpen: Balthasar Moretus; 1644. In te zien via: leesmaar.nl.
6. NHG-Standaard Urinesteenlijden. Via: richtlijnen.nhg.org/standaarden/urinesteenlijden. Geraadpleegd: 16-05-2022.
7. Samarghandian S. et al. Honey and health: A review of recent clinical research. Pharmacog Res 2017;9(2):121-127.
8. Imtara H. et al. Evaluation of antioxidant, diuretic, and wound healing effect of Tulkarm honey and its effect on kidney function in rats. Vet World. 2018;11(10):1491-1499.
9. El-Guendouz S. et al. Antioxidant and diuretic activity of co-administration of Capparis spinosa honey and propolis in comparison to furosemide. Asian Pac J Trop Med. 2017;10(10):974-980.
10. Samardžić S. et al. Antihyperalgesic activity of Filipendula ulmaria (L.) Maxim. and Filipendula vulgaris Moench in a rat model of inflammation, J Ethnopharmacol. 2016;193:652-656.
11. Katanić, J. et al. Phytochemical analysis and anti-inflammatory effects of Filipendula vulgaris Moench extracts. Food Chem Toxicol. 2018;122:151-162.
12. Shojaii A. et al. Review of pharmacological properties and chemical constituents of Pimpinella anisum. ISRN Pharm. 2012;2012:510795.
13. Alotaibi MF. Pimpinella anisum extract attenuates spontaneous and agonist-induced uterine contraction in term-pregnant rats. J Ethnopharmacol. 2020;254:112730.
14. Bottino Pontes VC. et al. Preclinical investigation of the cardiovascular actions induced by aqueous extract of Pimpinella anisum L. seeds in rats. J Ethnopharmacol. 2019;237:74-80.
15. Kreydiyyeh SI. et al. Aniseed oil increases glucose absorption and reduces urine output in the rat. Life Sci. 2003;74(5):663-673.
16. Nirumand MC. et al. Review: Dietary plants for the prevention and management of kidney stones: Preclinical and clinical evidence and molecular mechanisms. Int J Mol Sci. 2018;19(3):765.
17. Ghorbani A. et al. Pharmacological properties of Salvia officinalis and its components. J Tradit Complement Med. 2017;7(4):433-440.
18. Vieira SF. et al. Antioxidant and anti-inflammatory activities of cytocompatible Salvia officinalis extracts: A comparison between traditional and soxhlet extraction. Antioxidants (Basel). 2020;9(11):1157.
19. Miscellaneous. Indian J Pharmacol. 2008;40(Suppl 2):S178-211.
20. Kumar D. et al. Spasmolytic effect of traditional herbal formulation on guinea pig ileum. J Ayurveda Integr Med. 2015;6(3):194-197.
21. Apaya KL. et al. Xanthine oxidase inhibition of selected Philippine medicinal plants. J Med Plant Res. 2011; 5(2):289-292.