Het doet het niet alleen stoppen maar op sijn tijt weerkomen’
Het archief van Huis Amerongen bevat vele medicinale recepten waarvan het overgrote merendeel uit de 16e, 17e en 18e eeuw stamt. Zo ook dit recept tegen overvloedige menstruele bloedingen. Het is gebaseerd op slechts één plant, namelijk aardbeiblad en -wortel. Dodonaeus was reeds bekend met de bloedstelpende werking hiervan, maar in de farmacopees verschijnt deze plant pas laat en verdwijnt hij even snel als hij is gekomen. Tegenwoordig wordt aardbei op heel andere effecten onderzocht.
Nettie Stoppelenburg en Maaike van Kregten
Tijdschrift voor Fytotherapie 2022 nr. 4
Dit recept komt uit een verzamelmap uit het archief van Huis Amerongen [1]. Aan het handschrift te zien komt het uit het begin van de 18e eeuw. Er is helaas geen auteur of eigenaar bekend. ‘Vloet’ of ‘vloed’ slaat op menstruatie* en ‘bloetstortingen’ op bloedingen. Dit recept werd dus gebruikt bij hevige menstruele bloedingen (menorragie). Een belangrijk detail zit in de ondertitel ‘het doet het niet alleen stoppen maar op sijn tijt weerkomen’: het lijkt dus niet hormonaal of zelfs anticonceptief te werken; het stopt alleen te zware bloedingen en heeft geen invloed op de cyclus. In dit recept worden de wortel en het blad gebruikt. Vanwege de duidelijke instructies voor het uittrekken van de wortel, lijkt het van belang om er zoveel mogelijk van mee te nemen.
Noord en zuid
Het is moeilijk te zeggen om welke aardbeisoort het gaat, maar er zijn een paar mogelijkheden. In Europa hadden de Romeinen de bosaardbei (Fragaria vesca L.) mogelijk al in hun tuinen geplant [2], maar hier zijn weinig aanwijzingen voor [3]. In de 14e eeuw werd de bosaardbei in ieder geval in tuinen gekweekt, aanvankelijk voornamelijk als sierplant en in mindere mate vanwege de vruchten [3]. In de 16e eeuw werd ook F. moschata verbouwd [2].
Aan de andere kant van de oceaan werd F. chiloensis meer dan duizend jaar geleden gedomesticeerd door de Picunche en Mapuche in Chili [2,4] en in Noord-Amerika kende men F. virginiana [5]. Deze laatste twee soorten zijn in de 17e en 18e eeuw in Europa geïntroduceerd, waar ze in tuinen terecht kwamen waardoor ze zich vrijelijk konden kruisen [5]. De moderne gecultiveerde aardbei Fragaria x ananassa is in het begin van de 18e eeuw in West-Europa ontstaan uit een spontane kruising tussen deze twee Amerikaanse soorten. Door deze kruisingen ontstond er een grotere, smakelijke variant en nam de populariteit van de vrucht toe [2,5].
Eerdt-besien-cruydt
De meeste oude Griekse en Romeinse heelmeesters lijken deze plant niet beschreven te hebben. In de 16e eeuw kreeg aardbei echter meer belangstelling. Er kwamen meer beschrijvingen over de kweek als gewone tuinplant, als delicatesse en vanwege bepaalde medicinale toepassingen [3].
Dodonaeus (1517-1585), een 16e eeuwse arts uit de zuidelijke Nederlanden, onderscheidt twee soorten: “de ghemene [algemene] ende ander die soo ghemenen niet en zijn”. Over de medicinale toepassingen schrijft hij: “Eerdt-besien-cruydt ghesoden [gekookt] ende ghedroncken stelpt den loop des buyks ende roodtmelisoen [dysenterie] ende de onmatighe vrouwelijcke vloeden.” En ook: “De wortel ende bladers in wijn ghesoden ende dieh wijn gedroncken (…) is oock nut om te verwecken de maendtstonden van de vrouwen; nochtans stopt hij den witten vloedt ende het roodtmelisoen. Die selve wortelen ende bladeren worden tot dien eynde oock wel in water met corinten oft rosijnen ghesoden.” [6].
Ruim een halve eeuw later noemt Steven Blankaart (1650-1704) aardbei wel, maar deze specifieke werking niet. Hij noemt wel 32 andere planten om de menstruatie te stoppen. Hij noemt aardbeiblad wel ‘enigszins samentrekkend’ en raadt het aan in ‘wonddranken en keelgezwellen’ [7].
Recept voor die gedurige vloet of bloet- stortingen hebben, het doet het niet alleen stoppen maar op sijn tijt weerkomen. Neemt drie handen vol aartbesien loof met de wortels en moet reght op getrocken worden uijt de gront, en niet heen en weer geschuddet, en dat dan schoon gewassen en aan stucken gesneden en in een nieuwen aarden pot met een kanne* of veltmaat france wijn tot op de helfte gekoockt en dan door een doeck stijf gevrongen daar van warm een glas of romer** driemaal des daaghs van gedroncken, so het ten eersten niet helpt, moet men het wel drie of vier maal achtervolgen met kooken. * Een kan is ongeveer gelijk aan 1,4 á 2 liter ** Römer of Roemer: bepaald type glas
Fragaria folia
De farmacopees geven geen eenduidig beeld. Een steekproef levert de volgende resultaten op: de plant komt niet voor in de farmacopees van Utrecht in 1656 en 1664, maar wel in die van 1749. Deze is dan ook veel uitgebreider dan de voorgaande edities. Fragaria wordt genoemd bij zowel Radices et bulbi als bij Herbae et folia. In Rotterdam (1709-1736) wordt de plant niet genoemd, in Leiden (1718 – 1770) wel. In de Amsterdamse farmacopees komt Fragaria niet voor van 1636 tot en met 1677, maar wel vanaf 1683 tot en met de laatste in 1795. Echter, met een onderbreking in 1726, 1733 en 1767. Uit de eerste nationale farmacopees is aardbei weer verdwenen [8].
Er lijkt op het eerste gezicht geen duidelijke relatie met een gebied te zijn als het gaat om het voorkomen van aardbei in de farmacopees, maar wel enigszins met de tijdsperiode. Het lijkt erop dat aardbei gedurende de 18e eeuw als geneesmiddel meer status had. Wellicht had dit iets te maken met de introductie van nieuwe soorten uit de ‘Nieuwe Wereld’ rond diezelfde tijd. In 1766 was er ook een boekpublicatie die nog steeds als een standaardwerk wordt beschouwd, namelijk de Histoire naturelle des fraisiers van Antoine Nicolas Duchesne. Hij was ook degene die de kruising van de Amerikaanse soorten voor het eerst beschreef [5].
Huidige kennis
Zowel de wortel als het blad bevatten looistoffen [4] en deze werken bloedstelpend [9]. Verder is er geen onderzoek bekend naar het gebruik bij menorragie. De plant wordt wel onderzocht, bijvoorbeeld op antioxidatieve, ontstekingsremmende, antimicrobiële, antidiabetische, cytotoxische, chemoprotectieve, antihyperurikemische, antiallergene en anti-obesitas effecten [4].
De populariteit van aardbei als medicinaal kruid lijkt erg wisselend en in de officiële geneeskunde van korte duur. De 18e eeuw lijkt in ieder geval een goede eeuw voor de aardbei te zijn geweest. Hoewel deze plant tegenwoordig wel weer in de belangstelling staat om zijn mogelijke medicinale waarde, wordt hij helaas niet onderzocht op effecten op de menstruatie.
*Er werd onderscheid gemaakt tussen vloed (menstruatie) en witte vloed (leukorrhea?). Zie Instituut voor de Nederlandse taal. Historische woordenboeken. gtb.ivdnt.org/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M081015. Geraadpleegd: 30-09-2022.
Referenties
1. Het Utrechts Archief, toegang 1001 Huis Amerongen, Inventarisnr. 5152: Doktersvoorschriften en recepten voor de verzorging van huid en tanden en de behandeling van ziekten, (17e-18e eeuw).
2. Liston A. et al. Fragaria : a genus with deep historical roots and ripe for evolutionary and ecological insights. Am J Bot. 2014;101(10):1686-1699.
3. Darrow GM. Strawberry: History, breeding and physiology. New York: Holt, Rinehart & Winston; 1966. Zie ook: specialcollections.nal.usda.gov/speccoll/collectionsguide/darrow/Darrow_TheStrawberry.pdf.
4. Fierascu RC. et al. Fragaria genus: Chemical composition and biological activities. Molecules. 2020; 25(3):498.
5. Hardigan MA. et al. Unraveling the complex hybrid ancestry and domestication history of cultivated strawberry. Mol Biol Evol. 2021;38(6):2285-2305.
6. Dodonaeus R. Cruydt-boeck. Antwerpen: Balthasar Moretus; 1644. In te zien via: leesmaar.nl/cruydtboeck/deel5/boek22/capitel10.htm.
7. Blankaart S. Den Neder-landschen herbarius ofte kruid-boek. Amsterdam: Jan ten Hoorn; 1698:270-271. In te zien via: dbnl.org/tekst/blan012nede01_01/blan012nede01_01_0499.php.
8. Stichting farmaceutisch erfgoed. Gedigitaliseerde farmacopees. Overzicht van gedigitaliseerde stadsfarmacopees uit de periode 1636-1795. stichtingfarmaceutischerfgoed.nl/resources/gedigitaliseerde-farmacopees. Geraadpleegd: 30-09-2022.
9. Deng L. et al. Effect of tannic acid on blood components and functions. Colloids Surf B Biointerfaces. 2019;184:110505.