R/ goudts bloemen, rosemarijn, wijnruijt, salij, melisse,
schordium flores, Centaur[ium] minor, Card[uus/ui/o] benedictus, betonij,
cruijsmunt. Van ieder 2 handen vol deese altemaal vers
en groen. Angelicawortels, zedoariawortels en gentiana-
wortels van ieder een ons; slangewortels een half ons.
Deese wortels moeten droogh zijn.
Naar dat se behoorlijk gestampt en gesneeden zijn,
moeten geïnfundeerd worden in 2 kannen Franse brande-
wijn en daar naar gedistilleert. Daar 2 ½ kan van over
haalende want de kruijden geeven noch veel vochtigheijt.
Vanaf 1349 waren er regelmatig uitbraken van de pest in de Lage Landen en de laatste grote uitbraak in de Noordelijke Nederlanden was in 1636. Daarna zijn er nog enkele kleinere uitbraken geweest. In die tijd was het niet duidelijk wat de ziekte veroor-zaakte, althans niet volgens onze moderne begrippen. Toch gebruikte men destijds diverse planten met een potentieel antibacteriële werking in een poging de pest te bestrijden. Een oud recept toont welke planten daar onder andere voor werden gebruikt.
Nettie Stoppelenburg en Maaike van Kregten
Nederlands Tijdschrift voor Fytotherapie – 35e jaargang, nr. 1, 2022.
De pest wordt veroorzaakt door de bacterie Yersinia pestis. Men had destijds al wel een idee van besmettelijkheid, onder andere doordat de verspreiding van de ziekte werd beperkt door zieken te isoleren en apart te verplegen. In veel steden werden daarom speciale pestgasthuizen opgericht. Miasma’s of ‘kwade luchten’, waarvan verondersteld werd dat die de ziekte brachten, werden op afstand gehouden door het branden van bijvoorbeeld aromatische planten. De pestdokters brandden deze kruiden ook in het karakteristieke snavelmasker dat onderdeel uitmaakte van hun beschermende kleding [1].
Het recept voor ‘Pest water’, afkomstig uit het archief van Huis Amerongen [2], dateert waarschijnlijk van rond 1720. In november van dat jaar werd het stadsbestuur van Utrecht opgeschrikt door berichten over een pestuitbraak in Frankrijk. Hoewel de angst bestond dat de ziekte door reizigers zou worden overgebracht, werd er niet direct actie ondernomen. Pas in oktober 1721 werd besloten tot de inrichting van een pesthuis. Er werd tevens een pestmeester aangesteld en apothekers moesten bepaalde kruiden op voorraad hebben [3]. Op 22 november 1721 kwam er dan ook een “Lijste van simpele en gecomponeerde medicamenten tegens de pest, dewelke noodzakelijck in de apotheecquen gerequireerd worden, opgesteld ter begeerte van de edele achtbare heeren burgemeesteren en gecommiteerden ter financie der stad Utrecht door haar ordinaris medicijns“. In deze lijst komen onder andere twaalf van de veertien planten in het hier besproken recept voor, namelijk: engelwortel, gentiaanwortel, zedoariawortel, gezegende distel (bovengrondse delen en zaad), duizendguldenkruid, melisse, wijnruit, munt, rozemarijn, moerasgamander, salie en goudsbloem* [3].
Het recept is gevonden op een los blad, het is geen onderdeel van een boek. Het is waarschijnlijk overgeschreven; recepten werden wel vaker gekopieerd en uitgewisseld. De R/ van recipe (men neme), suggereert dat het recept van een arts afkomstig was, alhoewel het in die tijd niet ongebruikelijk was dat apothekers ook recepten voorschreven. Aangezien de gebruikte planten tevens de officiële medicatie vormden die destijds tegen de pest werden gebruikt, lijkt het vermoeden bevestigd dat het oorspronkelijke recept van iemand geweest zou kunnen zijn die medisch geschoold was.
Van de veertien kruiden die hier worden genoemd, zijn er dertien geïdentificeerd aan de hand van het Cruydt-boeck van Dodonaeus (zie tabel 1) [4]. Slangewortel zou mogelijk Calla palustris kunnen zijn, maar dat werd volgens Dodonaeus slangekruid genoemd. Het kan wellicht ook om de wortel van slangekruid gaan. Omdat dit te onzeker is, en omdat er ook geen relevante onderzoeksresultaten te vinden zijn, is deze plant buiten beschouwing gelaten. Van Teucrium scordium L. zijn alleen onderzoeken met andere soorten Teucrium gevonden; deze plant is dus ook buiten beschouwing gelaten.
Antibiotica hebben uiteindelijk enorm geholpen in de bestrijding van de pest, maar de ziekte bestaat heden ten dage nog steeds. Om erachter te komen of de planten in dit recept mogelijk een antibacterieel effect hebben, is allereerst PubMed doorzocht op de pestbacterie Yersinia pestis in combinatie met de plantennaam. Dit leverde zoals verwacht geen resultaten op. Vervolgens is pestis weggelaten, vanuit de gedachte dat andere Yersinia-soorten waarschijnlijk redelijk op Y. pestis lijken. Planten die daarop een antibacterieel effect hebben, zouden dan – in theorie – misschien ook activiteit tegen Y. pestis kunnen vertonen. Daarna is ruimer gezocht op antibiotische werking van de betreffende planten. De resultaten zijn gefilterd op de Enterobacteriaceae– familie van gramnegatieve staven, zoals Escherichia coli en Klebsiella, en waartoe ook Yersinia spp. behoren. Dit, wederom vanuit de gedachte dat bacteriën uit dezelfde groep misschien ook op enigszins vergelijkbare wijze zouden kunnen reageren op deze planten. Als laatste is er ter controle gekeken of er overeenkomsten in werkzaamheid waren te vinden met antibiotica die momenteel tegen de pest worden gebruikt, zoals tetracyclines (doxycycline), aminoglycosiden (streptomycine, gentamicine), fluoroquinolonen (ciprofloxacine) en chlooramfenicol [5].
Tabel 1 Planten in het recept tegen de pest uit ±1720
| Volksnaam | Botanische naam | Effect vertoond tegen |
| Goudsbloem | Calendula officinalis | Escherichia coli, Klebsiella aerogenes, Klebsiella pneumoniae [1] |
| Rozemarijn | Salvia rosmarinus (syn: Rosmarinus officinalis) | E. coli [2,3,7,10], K. pneumoniae [3], Salmonella typhimurium [3,8,10] Salmonella enteriditis [7], Yersinia enterocolitica [7,8,10] Shigella flexneri [8] |
| Wijnruit | Ruta graveolens | E. coli, K. pneumoniae, S. typhimurium [3,4] Enterobacter cloacea, Citrobacter freundii [4] |
| Salie | Salvia officinalis | E. coli [2,5], S. typhimurium [5] |
| Melisse | Melissa officinalis | E. coli, S. typhimurium [6] |
| Kruizemunt | Mentha spicata | Y. enterocolitica [9] |
| Sc(h)ordium Moerasgamander | Teucrium scordium L. | Niet gevonden |
| Centaur[ium] minor Echt duizendguldenkruid | Centaurium erythraea Rafn | E. coli, E. cloacae, S. typhimurium [11] |
| Card[o/ui/uus] benedic-tus Gezegende distel | Centaurea benedicta (L.) L. | Cnicine: E. coli [12,13], Proteus mirabilis, S. typhimurium [12], K. pneumoniae [13] |
| Betonie | Betonica officinalis L. (syn. Stachys officinalis) | E. coli, S. typhimurium [14] |
| Engelwortel | Angelica spp. | Y. enterocolitica, E. coli, S. typhimurium [10] |
| Zedoariawortel | Curcuma zedoaria (Christm.) Roscoe | P. mirabilis, K. pneumoniae [15] E. coli, Proteus vulgaris, Salmonella typhimurium [16] |
| Gentianawortel | Gentiana spp. | G. lutea,blad en bloem:E. coli, S. typhimurium, S. enteritidis, E. cloacae [17] |
| Slangewortel | Calla palustris L.? | Niet geïdentificeerd/ niets gevonden |
Alle twaalf overgebleven planten vertoonden in vitro antibacteriële activiteit tegen gramnegatieve staven, waarvan drie ook tegen Yersinia enterocolitica, namelijk rozemarijn, kruizemunt en engelwortel [6,7,10]. In een gevoeligheidsonderzoek op Y. enterocolitica vertoonde de etherische olie (EO) van rozemarijn in die testopzet een grotere remmingszone dan de antibiotica tetracycline en chlooramfenicol. Daarnaast had het een werking die gelijk was aan die van nalidixinezuur (fluoroquinolon). De remmingszone van Angelica-EO op deze bacterie was in dit onderzoek net zo groot als die van tetracycline [8]. In een ander onderzoek bleek rozemarijn een bactericide (bacteriedodend) effect op Y. enterocolitica te hebben [6]. Uit het eerste onderzoek blijkt ook dat de drie geteste antibiotica, die goed werken tegen Y. enterocolitica, namelijk tetracycline, chloramphenicol en nalidixinezuur, juist tevens de antibiotica – of hun afgeleiden – zijn, die nu nog steeds worden ingezet tegen Y. pestis [8].
In de tabel is verder niets gespecificeerd met betrekking tot de gebruikte delen van de plant en de extractiemethodes. De onderzoeken waren allemaal in vitro-experimenten, zoals agardiffusietesten en minimale remmende concentratie-testen. Er is dus niets te zeggen over een werkbare, veilige dosering, of over het in vivo-effect van de kruidenpreparaten na inname. Er zijn hier dus slechts indirecte aanwijzingen geobserveerd. Er kunnen dan ook zeker niet zomaar harde conclusies getrokken worden over de werkzaamheid van deze planten op de pestbacterie; het zijn mogelijkheden die verder uitgezocht zouden kunnen worden.
Maar het is toch interessant dat, in een tijd waarin men nog geen idee had van het bestaan van bacteriën, gebruik werd gemaakt van kruiden die achteraf wel degelijk een antibacterieel effect blijken te hebben en bovendien tegen een naaste verwant van de pestbacterie. Het zou de moeite waard kunnen zijn om de hier besproken en vergelijkbare receptuur in de huidige tijd met de huidige technieken en kennis opnieuw te evalueren voor antimicrobiële toepassingen.
Referenties
Referenties van de tabel stuur ik u op verzoek toe.
[1] Algera M. Mens en medicijn. Geschiedenis van het geneesmiddel. Meulenhoff Amsterdam 2000: 190-1.
[2] Archief van het huis Amerongen. Utrechts Archief toegang 1001, inventarisnummer 5152.
[3] Stadsbestuur van Utrecht 1577-1795. Utrechts Archief toegang 702, inventarisnummer 451.
[4] Dodonaeus R. Cruydt-boeck. Antwerpen: Balthasar Moretus: 1644. Leesmaar.nl/cruydtboeck/alfabetisch/herkend_c.htm; geraadpleegd: 23-11-2021.
[5] RIVM. Richtlijnen en draaiboeken: pest. lci.rivm.nl/richtlijnen/pest; geraadpleegd: 27-11-2021.
[6] Rota C. et al. In vitro antimicrobial activity of essential oils from aromatic plants against selected foodborne pathogens. J Food Prot. 004;67(6):1252-1256.
[7] Ekhtelat M. et al. Chemical composition and antibacterial effects of some essential oils individually and in combination with sodium benzoate against methicillin-resistant Staphylococcus aureus and Yersinia enterocolitica. Vet Res Forum. 2020;11(4):333-338.
[8] Elgayyar M. et al. Antimicrobial activity of essential oils from plants against selected pathogenic and saprophytic microorganisms. J Food Prot. 2001;64(7):1019-1024.
Verantwoording illustraties
Foto pestdokter: wikimedia.
Foto recept: [2].