Historisch gezien werd maca slechts in een kleine regio in Peru gecultiveerd en was deze plant in de jaren tachtig met uitsterven bedreigd. Vanaf het eind van de jaren negentig ontwikkelde maca zich echter tot een populair kruidenmiddel. Het wordt sindsdien op grote schaal verbouwd, zelfs in China. Maca wordt verkocht als superfood, ‘Peruaanse Viagra’ en ‘Peruaanse ginseng’. Hoe kon een plant die bijna vergeten was zo populair worden en hoe plausibel zijn de claims? Dit essay probeert die vragen, voornamelijk vanuit een historisch perspectief, te beantwoorden.
Maaike van Kregten
Nederlands tijdschrift voor fytotherapie, 32e jaargang, nr. 2, 2019.
Maca (Lepidium meyenii Walp.) is een inheemse plant in de centrale Andes van Peru en groeit op grote hoogte, variërend van 3500-4500 m. [1]. Maca zou al eeuwenlang door de bevolking van de Andes van Peru en zelfs door de Inca’s in gebruik zijn als voedsel en medicijn. Ze zouden het gebruiken voor meer vitaliteit, het verbeteren van de vruchtbaarheid en het libido, bij menopauzeklachten, tegen erectiestoornissen en goedaardige prostaatvergroting en voor het verbeteren van het geheugen en immuunsysteemfuncties [2]. Er zijn echter zeer weinig bronnen die dateren van voor de macahype in de jaren negentig, die authentieke informatie geven over de kennis van de inheemse bevolking over het gebruik van maca [3].
Foto www.medicalnewstoday.com
OUDSTE BRONNEN
Het eerste bewijs van maca als voedings-gewas komt van archeologische vondsten in een grot in het departement Junín in Peru. Deze grot werd bewoond van 7700 voor Chr. tot ongeveer 1200 na Chr. en is tevens het enige archeologische bewijs. Dit is opvallend, omdat van de meeste archeologische vind-
plaatsen een goede indexering bestaat van voedingsgewassen en omdat maca beter te conserveren is dan vergelijkbare gewassen. Tevens zijn er geen afbeeldingen van maca gevonden op keramiek, terwijl het Peruaanse keramiek juist onder andere bekend staat
om de afbeeldingen van gecultiveerde planten [3].
Later maakten verschillende Spaanse geschriften melding van macacultivatie, maar alleen rond het meer van Chinchaycocha bij Junín in Peru [3]. Dit bevindt zich op een hoogte van meer dan 4080 meter boven de zeespiegel [4]. Een bron vermeldt dat mensen uit deze regio belasting betaalden in de vorm van maca en een andere meldt dat ze het als ruilmiddel gebruikten.
Er zijn slechts twee bronnen gevonden die een effect vermelden. Een Spaanse bron uit 1615 vermeldt een verkwikkende werking. De meest gedetailleerde beschrijving dateert uit 1653: deze refereert aan vruchtbaarheidverhogende eigenschappen [3]. Een van de belangrijkste schrijvers over de Incacultuur is de zestiende-eeuwse Inca Garcilaso de la Vega, zoon van een Incaprinses en een hoge Spaanse ambtenaar. In zijn beroemde werk Comentarios reales beschrijft hij de Incacultuur. Hoewel hij gedetailleerde beschrijvingen geeft van cultuurgewassen, waaronder eetbare wortels, maakt hij geen melding van maca [3]. Als de Inca’s massaal eeuwenlang maca hadden gebruikt, had Garcilaso dit zeker geweten.
Foto L’Américain
Verder is het opvallend dat bronnen meer dan eens ontbreken in artikelen die naar historisch gebruik verwijzen [zie 3; bijv. León 1964, Obregón 1998, Johns 1981]. Dit versterkt het idee dat het een aanname is dat ‘de Inca’s’ het gebruikten. Bovendien was het Incarijk zeer groot: tijdens het hoogtepunt van het rijk strekte het zich uit van het zuiden van Colombia tot het noordwesten van Argentinië en Chili. Als maca populair was bij de Inca’s zouden er meer overblijfselen moeten zijn gevonden.
TERUGKEER
De plant lijkt lange tijd vergeten. Echter, in de jaren zestig van de vorige eeuw verschijnen de eerste krantenartikelen over maca, die positieve effecten op de vruchtbaarheid claimen. Die vroege rapporten benadrukken een relatie tussen maca en vruchtbaarheid, maar beelden de plant niet af als een afrodisiacum [3].
Vanaf eind jaren zeventig, begin jaren tachtig beginnen een paar kleine Peruaanse ondernemers maca actief te promoten op basis van claims die ze van de lokale bevolking hoorden, zoals (seksueel) uithoudingsvermogen en vruchtbaarheid. Rond die tijd verschijnen ook de eerste producten op de markt, waar een lagere concentratie van de wortel in zit of waarbij de sterke smaak wordt gemaskeerd, waardoor het makkelijker verkocht kan worden aan stedelingen [3]. Rond 1980 wordt maca echter nog steeds slechts op kleine schaal en met name voor eigen gebruik verbouwd; in totaal op ongeveer vijftien hectare. De plant is met uitsterven bedreigd en nog steeds vrijwel onbekend bij de meeste Peruanen [3]. In die periode begint de Peruaanse overheid het verbouwen van maca te stimuleren in een poging ondervoeding tegen te gaan, een project dat pas vanaf de jaren negentig vorm krijgt [3]. In 1991 adviseert de Food and Agricultural Organisation van de Verenigde Naties onder andere macaconsumptie om ondervoeding te bestrijden [2]. Maca bevat inderdaad veel voedingsstoffen, waaronder mineralen en met name een aantal mineralen die vaak ontbreken in het dieet van de hooglanders [1,2,3]. De voedingswaarde van maca is vergelijkbaar met die van mais, rijst en graan [1].
WERELDWIJDE MARKT
De jaren negentig laten een spectaculaire comeback zien van deze bijna vergeten plant. In de afgelopen decennia is de interesse en vraag naar maca wereldwijd toegenomen door een agressieve marketingcampagne via de media en internet. Maca wordt verkocht als superfood, ‘Peruaanse Viagra’ en ‘Peruaanse ginseng’ in de vorm van poeder, pillen, capsules, meel, sterke drank en extracten [2].
Eind jaren negentig raken consumenten en de particuliere sector in toenemende mate geïnteresseerd in maca, waardoor de prijzen drastisch zijn gestegen. Hoge marktprijzen en daardoor intensivering van de macateelt leiden begin eenentwintigste eeuw echter tot overschotten aan gedroogde maca. Door de overvloed van inmiddels goedkope maca belandde het in de informele economie. Het wordt nu ook in gebieden buiten de Andes verbouwd, zoals in de provincie Yunnan in China [2].
Foto Luis Gamero
ONDERZOEK
In de jaren negentig nemen ook wetenschappelijke onderzoeken naar de plant toe [3]. Die hebben de populariteit van maca gevolgd, en zijn voornamelijk gericht op het vermeende afrodiserende vermogen en op de vruchtbaarheidbevorderende eigenschappen. Tot nu toe hebben in vivo-onderzoeken en klinische proeven geen eenduidige resultaten opgeleverd [2].
De medicinale werking van maca wordt vaak toegeschreven aan glucosinolaten, maar deze bewering kan niet worden bevestigd vanwege een gebrek aan gegevens [2]. Echter, de overgrote meerderheid van de macawortels wordt traditioneel na het oogsten aan de lucht gedroogd, en later gekookt of op andere wijze bereid om te eten. Zowel het droogproces als verhitting doet het gehalte aan glucosinolaten verminderen [3]. Bovendien gaat het bij voeding vaak om heel andere doseringen dan bij medicinaal gebruik in het Westen.
In 2006 wordt er onderzoek gedaan onder bewoners van de regio Junín, waar van oudsher maca wordt verbouwd. De onderzoeker concludeert dat boeren die maca verbouwen het gewas gemiddeld een tot drie keer per week eten. De hoeveelheid schat ze op 50-100 g maca per persoon per maaltijd. Ze eten bijvoorbeeld maca als ze op het land gaan werken, om volgens eigen zeggen de hele dag de zware en koude omstandigheden aan te kunnen [3]. Dezelfde mensen geven aan dat maca nooit als libidostimulant werd gebruikt, maar vooral vanwege de verkwikkende werking. Het zou een beter fysiek uithoudingsvermogen geven, waardoor ze meer kracht hebben voor het werk op het land. Van de in 2006 geïnterviewde mensen beschouwt 40% de vruchtbaarheidvergrotende effecten als mythe, of geven ze aan geen ervaring met die werking te hebben. Het is mogelijk dat de 58% die er wel in gelooft die informatie niet uit overlevering heeft verkregen, maar uit de media [3].
CONCLUDEREND
Moderne kennis over medicinaal gebruik van planten is meestal afkomstig van traditioneel gebruik. In het geval van maca lijkt dit uit zijn verband te zijn gehaald. Op basis van historische bronnen is het zeer onwaarschijnlijk dat maca populair was bij de Inca’s. Aangezien het maar in een kleine regio werd gebruikt, is het niet vreemd dat er weinig over is teruggevonden in de kronieken. Tot vrij recent kende de Peruaanse bevolking het gewas ook nauwelijks, het was zelfs bijna uitgestorven. Door een paar slimme ondernemers en intensieve marketing is het uiteindelijk een hype geworden.
De plant is vanwege zijn voedingsstoffen ingezet in de strijd tegen ondervoeding. Wellicht dat dit tot de status van superfood heeft geleid. Ondervoeding tegengaan is iets wat goed doorvoede westerlingen doorgaans niet nodig hebben en bovendien is maca qua voedingswaarde niet beter dan bij ons bekende gewassen.
In de Andes wordt maca gedroogd, verhit en gegeten. Het gaat bij voeding echter om heel andere doseringen dan bij westers medicinaal gebruik, waarbij slechts een paar honderd milligram in een capsule zit. De bereiding zou ook een belangrijk effect op de werkzaamheid kunnen hebben. Glucosinolaatconcentraties nemen af door drogen en verhitten. Het is dus maar de vraag of er effect kan worden verwacht van een potje capsules.
De meest plausibele traditionele claim lijkt die van een verkwikkend effect. Een vruchtbaarheidverhogende werking is maar een keer gemeld in de kronieken en lijkt pas terug te komen bij de eerste ondernemers. Wellicht heeft het deze werking, maar de onderzoeksresultaten lopen zeer sterk uiteen. De gezondheidsclaims van maca kunnen vanuit wetenschappelijk oogpunt zeker niet volledig worden ondersteund en er is veel meer onderzoek nodig. Andere beweringen die zouden berusten op inheemse kennis, zouden kunnen zijn beïnvloed door marketingcampagnes die voortkomen uit de macahype van de jaren negentig.
Het lijkt er dus meer op dat maca werd gegeten vanwege een verkwikkende werking en om meer uithoudingsvermogen te hebben op grote hoogte. Vertaald naar de moderne tijd zou dit wellicht van pas kunnen komen bij (seksuele) activiteiten op of onder zeeniveau, maar er moeten zeker geen wonderen van worden verwacht.
REFERENTIES | [1] Flores HE et al. Andean roots and tuber crops: underground rainbows. HortScience 2003;38(2):161-167. [2] Beharry S & Heinrich M. Is the hype around the reproductive health claims of maca (Lepidium meyenii Walp.) justified? J Ethnopharmacol. 2018;211:126-170. [3] Hermann M & Bernet T. The transition of maca from neglect to market prominence: Lessons for improving use strategies and market chains of minor crops [on-line]. Agricultural Biodiversity and Livelihoods Discussion Papers 1. Bioversity International, Rome, Italy; 2009. [4] https://es.wikipedia.org/wiki/ Lago_Jun%C3%ADn