Uncaria tomentosa of kattenklauw, ook bekend als Cat’s claw, is niet alleen bekend vanwege z’n geneeskrachtige werking, zoals ontstekingsremming en versterking van het immuunsysteem, maar ook vanwege de controverse rondom een aantal van z’n inhoudsstoffen: de zogenaamde POA’s en de TOA’s. De één zou ‘slecht’ zijn, de ander ‘goed’. Dit leidde tot een marktaanbod van zeer uiteenlopende producten en tot verwarring bij therapeuten en consumenten. In dit artikel wordt beargumenteerd dat het belang van de aanwezigheid van deze POA’s en TOA’s wellicht kleiner of anders is dan aanvankelijk werd aangenomen.
Maaike van Kregten
Nederlands tijdschrift voor fytotherapie, 30e jaargang, nr. 2, 2017.
Dit is een special over de ziekte van Lyme. Download gratis het hele nummer.
Traditioneel gebruik
Uncaria tomentosa (Willd. ex Schult.) DC. of kattenklauw heeft een lange geschiedenis van gebruik in Zuid- en Centraal Amerika. De plant is internationaal bekend geworden door Keplinger, een van de eerste onderzoekers van kattenklauw. Hij heeft zijn informatie verzameld bij de Asháninka, inheemse Indianen die wonen op de grens van het Peruaans-Braziliaans regenwoud. Het gebruik van deze plant is echter niet slechts aan deze groep voorbehouden, maar is ook gemeld als traditioneel geneesmiddel van andere Indianenstammen zoals de Aguaruna, Bora, Cashibo, Conibo, Ka’apor, Shipibo en de Yánesha [1].
De Asháninka gebruiken de plant als ontstekingsremmer, contraceptivum, emmenagogum; tegen kanker, gastritis, maagzweren, diarree en andere aandoeningen van het maagdarmstelsel, astma, wonden, gonorroea, artritis, reumatische klachten, acne, diabetes, aandoeningen van de urinewegen, onregelmatige menstruatie, huidklachten, herstel van bevallingen, abortivum en als ‘tonicum om ziekten af te weren’ [2]. Andere bronnen melden dat het ook gebruikt wordt bij auto-immuunziekten, psychische problemen en infecties in het algemeen [3]. De Asháninka contra-indiceren het extract bij zwangerschap, lactatie en voor gebruik bij kinderen. U. guianensis wordt ook gebruikt bij wondgenezing, als een sedativum en bij darmklachten, maar werkt volgens de Asháninka minder sterk dan U. Tomentosa [2].
Keplinger geeft de volgende bereidingswijze van de Asháninka aan: ongeveer 20 gram gesneden wortelschors in een liter water koken gedurende 45 minuten. Vervolgens het extract zeven en het verdampte water aanvullen. Dit is een kuur voor tien dagen [4]. Er zijn echter verschillende recepten van traditionele bereidingswijzen, bijvoorbeeld: 1-3 gram van de bast, stengels of bladeren gedurende enkele uren koken in water en vervolgens zeven. Men neemt hiervan 1-3 koppen per dag [3]. Of: twee eetlepels bast worden gedurende 30 minuten in 1,5 liter water gekookt en hiervan neemt men drie keer per dag een half glas voor de maaltijd. Volgens een bron, een Suriname Bulletin uit 1962, wordt ook alcohol traditioneel gebruikt als extractiemiddel, maar het is niet ondenkbaar dat dit een gevolg is van urbanisatie [2].
POA’s en TOA’s
Toen de plant voor het eerst onderzocht werd op inhoudsstoffen, ontdekte men daarin specifieke alkaloïden. Onderzoekers kwamen er achter dat kattenklauw twee types oxindole alkaloïden bevat: tetracyclische oxindole alkaloïden (TOA’s) en pentacyclische oxindole alkaloïden (POA’s) [3]. Er werd aangenomen dat deze verantwoordelijk zijn voor de effecten van de plant. Dit idee werd bevestigd door de vondst van twee chemotypes van U. tomentosa en de ontdekking dat de Asháninka de soort met de meeste POA’s herkennen en gebruiken [4].
Een onderzoek liet zien dat geïsoleerde TOA’s de positieve effecten op het immuunsysteem van geïsoleerde POA’s zouden tegenwerken. De conclusie was dat de gezamenlijke aanwezigheid van zowel POA’s als TOA’s de immuniteit zouden onderdrukken. Onderzoeker Pero stelt dat dit onderzoek niet-sluitend is. Toch werden hierdoor POA’s en TOA’s bestempeld als respectievelijk ‘goed’ en ‘slecht’ [3]. Een groot deel van de onderzoeken die zijn gedaan met kattenklauw, zijn gericht op deze stoffen, al dan niet in geïsoleerde vorm. Er zitten echter wat haken en ogen aan deze oxindole alkaloïden, zoals ondermeer de oplosbaarheid en mogelijke isomerisatie.
Oplosbaarheid
Pero, naast onderzoeker ook patenthouder van verschillende kattenklauw-extracten op waterbasis, beargumenteert dat genoemde alkaloïden niet verantwoordelijk zijn voor de werking van een kattenklauw-extract. Hij voert aan dat oxindole alkaloïden goed oplossen in alcohol, maar slecht in water. Hij stelt dat onderzoekers destijds echter geïnteresseerd zijn geraakt in deze plant vanwege z’n effectieve werking. De traditionele bereiding gebeurt op basis van een water decoct en zou dus minder alkaloïden bevatten.
Het is dus maar helemaal de vraag of deze alkaloïden wel verantwoordelijk zijn voor de werking van kattenklauw, aangezien ze in de traditionele bereidingswijze veel minder voorkomen. Dit idee wordt bevestigd door klinische onderzoeksresultaten met waterextracten, waaruit blijkt dat deze bereidingswijze ook de bekende effecten geeft zoals ontstekingsremming, versterking van het immuunsysteem en antioxidatieve effecten [3].
Isomerisatie
Een onderzoek uit 2013 van Kaiser et al. met verschillende extractiemethoden en extractievloeistoffen laat zien dat zowel POA’s als TOA’s gevoelig zijn voor isomerisatie [5]. Deze observatie werd eerder ook al gemeld door Keplinger et al. Kort gezegd houdt dit in dat de ruimtelijke 3D-structuur van POA’s en TOA’s kan veranderen onder invloed van het gebruikte extractieproces. Hierdoor is de exacte identiteit van de in een bepaald extract aanwezige oxindole alkaloïden veel moeilijker te controleren. Het onderzoek laat zien dat isomerisatie van POA’s en TOA’s afhankelijk is van de pH en de polariteit van de extractievloeistof. Daarnaast kan langdurige verhitting tijdens de extractie ook tot toenemende isomerisatie leiden.
Gebaseerd op deze bevindingen concludeerden Kaiser et al. dat de aanwezige oxindole alkaloïden in een kattenklauw-extract zich mogelijk anders zouden kunnen gedragen dan verwacht op basis van hun vooraf veronderstelde structuur. Dit zou mogelijk kunnen leiden tot een andere biologische activiteit van het extract. Deze onderzoekers concluderen dan ook dat de effecten van kattenklauw-extracten afhankelijk kunnen zijn van diverse factoren van het extractieproces [5].
Andere inhoudsstoffen
De laatste jaren zijn er meer onderzoeken gedaan die gericht zijn op andere inhoudsstoffen dan de alkaloïden, aldus Ndagijimana et al. [6]. De ontstekingsremmende, antioxidatieve en anti-kanker werking van vele niet-alkaloïde, geïsoleerde inhoudsstoffen zijn onderzocht, zoals flavonoïden, fenolen en pentacyclische triterpenen. De in kattenklauw aanwezige flavonoïden bijvoorbeeld, laten een significant ontstekingsremmend effect zien, naast antioxidatieve activiteit. De onderzoekers stellen daarnaast dat bijvoorbeeld de meeste fenolische inhoudsstoffen van kattenklauw potentieel therapeutische waarde hebben in de behandeling van verschillende ziekten die met oxidatieve stress te maken hebben, zoals neurodegeneratieve aandoeningen, hart- en vaatziekten en ontstekingsziekten [6].
Nagels vijlen
De effecten van kattenklauw kunnen dus niet volledig worden verklaard aan de hand van de activiteit van deze alkaloïden. Een van de argumenten hiertegen is dat oxindole alkaloïden slecht oplossen in water. Deze verbindingen zijn om die reden waarschijnlijk minder aanwezig in de traditionele bereidingen. Het is overigens wel mogelijk dat er bij langer koken, meer van deze alkaloïden vrijkomen. Daarnaast zijn ze dus gevoelig voor isomerisatie, waarbij niet alleen de extractievloeistof, maar ook bijvoorbeeld de duur van het koken van belang is. Deze isomerisatie zorgt er mogelijk voor dat ze mogelijk in zuivere, geïsoleerde vorm een ander effect kunnen geven dan wanneer ze aanwezig zijn in een extract.
De vraag is dus of deze alkaloïden in kattenklauw wel zo’n grote rol spelen als aanvankelijk is aangenomen. Dit idee lijkt bevestigd te worden door onderzoeksresultaten met heetwaterextracten die minder POA’s en TOA’s bevatten dan ethanolbereidingen. Uit de resultaten blijkt namelijk dat deze bereidingswijze dezelfde effecten geeft, zoals ontstekingsremming en versterking van het immuunsysteem. Bovendien laten onderzoeken naar niet-alkaloïde inhoudstoffen dezelfde resultaten zien.
Het is mogelijk dat POA’s en TOA’s onder invloed van bereidingswijze en andere stoffen in een extract een andere rol spelen dan verwacht op basis van onderzoeken met geïsoleerde oxindole alkaloïden. Ndagijimana et al. geven bijvoorbeeld aan dat “de alkaloïden samen met de fenolen een omvangrijke farmacologische activiteit vertonen, waardoor het belangrijker lijkt om hun additieve en synergetische actie te bestuderen” [6].
Het belang van de alkaloïden in kattenklauw moet dus niet overschat worden, maar wellicht ook niet onderschat worden.
Referenties
1. Alexiades MN. Cat’s claw (Uncaria guianensis and U. tomentosa). In: Guillen A, Laird SA, Shanley P en Pierce AR (eds), Tapping the Green Market: Certification and Management of Non-Timber Forest Products. Earthscan (Routlegde, Taylor and Francis Group), London 2002: 93-109.
2. EMA. Assessment report on Uncaria tomentosa (Willd. ex Schult.) DC., cortex. 2015. http://www.ema.europa.eu/docs/en_GB/document_library/Herbal_HMPC_assessment_-report/2015/04/WC500185539.pdf
3. Pero RW. Historical development of Uncaria preparations and their related bioactive components. In: Thomas AE (ed). DNA damage repair, repair mechanisms an aging. Nova Science Publishers, New York; 2010, pag.:223-236.
4. Keplinger K, Laus G, Wurm M, Dierich MP, Teppner H. Uncaria tomentosa (Willd.) DC. – Ethnomedicinal use and new pharmacological, toxicological and botanical results. J Ethnopharmacol 1999;64(1):23–34.
5. Kaiser S, Gasparin Verza S, Cougo Moraes R, de Resende PE, Pavei C, González Ortega G, Barreto F. Cat’s claw oxindole alkaloid isomerization induced by common extraction methods. Quim Nova 2013;36(6):808-814.
6. Ndagijimana A, Wang X, He Y, Pan G, Kojo A, Liu Y. A review of the occurrence of non-alkaloid constituents in Uncaria species and their structure-activity relationships. Am J Biomed Life Sci 2013;1(4):79-98.